Nieswoiste zapalenia jelit, jak odżywiać się przy IBD?

Nieswoiste zapalenia jelit (ang. Inflammatory Bowel Disease, IBD), które obejmują wrzodziejące zapalenie jelita grubego (colitis ulcerosa) oraz chorobę Leśniowskiego-Crohna, to przewlekłe, autoimmunologiczne choroby o niejednoznacznej etiologii, silnie wpływające na funkcjonowanie przewodu pokarmowego, jak również na ogólny stan odżywienia organizmu. W przebiegu IBD obserwuje się stany zapalne powodujące nie tylko dolegliwości bólowe czy dyskomfort jelitowy, ale również poważne zaburzenia wchłaniania składników odżywczych, zaburzenia metabolizmu oraz ryzyko licznych niedoborów pokarmowych. Stąd też prawidłowe żywienie przy IBD ma działanie terapeutyczne i stanowi integralną część kompleksowego leczenia. Odpowiednia dieta może łagodzić objawy, wspierać remisję oraz poprawiać jakość życia osób chorych, redukując ryzyko powikłań. Niezmiernie istotne jest indywidualne podejście do planowania strategii żywieniowej – dieta powinna być dostosowana zarówno do fazy choroby (zaostrzenie vs remisja), jak i do osobniczej tolerancji oraz obecności ewentualnych powikłań, takich jak niedokrwistość, osteoporoza czy utrata masy ciała. W niniejszym opracowaniu przedstawiam aktualne zasady żywienia w nieswoistych zapaleniach jelit, najczęściej zadawane przez pacjentów pytania oraz konkretne rozwiązania dietetyczne, które sprawdzają się w codziennej praktyce klinicznej.

Jak powinien wyglądać jadłospis osób z nieswoistym zapaleniem jelit?

Odpowiedni jadłospis pacjenta z IBD powinien być planowany z najwyższą starannością, aby z jednej strony maksymalnie ograniczyć podrażnienia błony śluzowej jelit, a z drugiej – pokryć zwiększone potrzeby energetyczne i mikroskładnikowe, jakie występują w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Podstawą efektywnej diety w tej grupie chorób jest stosowanie posiłków lekkostrawnych, pozbawionych drażniących jelita składników, a także eliminacja produktów, które mogą indywidualnie nasilać objawy, takich jak wzdęcia, biegunki, ból brzucha, czy zaburzenia wchłaniania.

W praktyce najbezpieczniejszą opcją jest dieta łatwostrawna, uboga w błonnik nierozpuszczalny i tłuszcze nasycone, zwłaszcza w okresach zaostrzeń. Stosuje się przecierane lub rozdrobnione zupy, kasze o drobnej strukturze, ryż, płatki owsiane, gotowane na parze mięso drobiowe oraz ryby o niskiej zawartości tłuszczu. Optymalną formą obróbki termicznej są gotowanie w wodzie i na parze, duszenie, pieczenie bez dodatku tłuszczu. Przeciwwskazane są potrawy smażone, panierowane oraz tłuste, których strawienie wymaga zwiększonego wysiłku enzymatycznego i żółciowego. Unika się dań pikantnych, marynowanych i bardzo słodkich.

W fazie remisji możliwe jest stopniowe rozszerzanie diety o większe ilości błonnika, zwłaszcza rozpuszczalnego (otręby owsiane, siemię lniane), jeśli jest dobrze tolerowany. Kluczowym elementem jadłospisu powinna być regularność spożycia, podział dziennej racji żywieniowej na 5-6 niewielkich, częstych posiłków oraz odpowiednie nawodnienie – picie wody lub lekkich naparów ziołowych. Podczas planowania menu dietetyk powinien wziąć pod uwagę także obecność ewentualnych nietolerancji, np. laktozy czy glutenu, których częstość jest wśród chorych z IBD zwiększona. Podstawą jest obserwacja reakcji organizmu na poszczególne grupy produktów i stała korekcja jadłospisu w zależności od nasilenia lub remisji objawów.

Które produkty należy wykluczyć z diety, a które można włączyć?

Jedną z najważniejszych zasad komponowania diety przy IBD jest selektywne podejście do doboru poszczególnych produktów spożywczych, z uwzględnieniem ich wpływu na błonę śluzową jelit oraz tolerancję pokarmową. Z listy produktów do wykluczenia bezwzględnie wykreśla się te o działaniu drażniącym, wzdymającym i alergizującym. Typowe produkty wywołujące dolegliwości to: rośliny strączkowe, warzywa kapustne, cebula, por, czosnek, pieczywo razowe, produkty pełnoziarniste z grubą skórką, orzechy, sezam, pestki, twarde owoce ze skórką (np. jabłka), owoce cytrusowe, a także tłuste mięsa, wędliny, podroby, sery żółte i topione. W sytuacji nietolerancji laktozy lub glutenu, eliminowane są także mleko i przetwory mleczne lub wyroby z pszenicy i innych zbóż glutenowych.

Odwrotnie – do grupy produktów polecanych zalicza się wyselekcjonowane owoce gotowane lub pieczone bez skórki (jabłka, gruszki, banany), warzywa o niskiej zawartości błonnika (marchew, ziemniaki, dynia, cukinia), drobne kasze (jaglana, manna), ryż, chude mięsa drobiowe i cielęce, ryby gotowane na parze, jajka na miękko, kompoty, galaretki owocowe. Bardzo istotna jest kontrola spożycia tłuszczów, które powinny pochodzić głównie z olejów roślinnych tłoczonych na zimno (oliwa, olej rzepakowy) w ilości nieprzekraczającej normy fizjologicznej i dostosowanej do fazy choroby. Poszczególne składniki diety należy dobierać indywidualnie, zależnie od tolerancji – zaleca się prowadzenie dziennika spożycia i objawów, aby szybko identyfikować produkty problematyczne.

Nieocenionym składnikiem diety są fermentowane produkty mleczne (jogurty naturalne, kefir, maślanka), o ile nie występuje nietolerancja laktozy – wykazują one działanie probiotyczne, korzystnie wpływając na mikroflorę jelitową i regenerację nabłonka jelit. Po konsultacji z lekarzem czy dietetykiem możliwa jest suplementacja określonym preparatem probiotycznym, zwłaszcza u pacjentów, u których stwierdzono dysbiozę. W codziennym jadłospisie nie powinno zabraknąć także płynów nawadniających, które uzupełniają straty spowodowane biegunką – preferowane są woda niskozmineralizowana i rozcieńczone napary ziołowe.

Jak radzić sobie z utratą masy ciała i niedoborami pokarmowymi?

Jednym z kluczowych wyzwań u pacjentów z nieswoistymi zapaleniami jelit jest nadmierna utrata masy ciała oraz liczne niedobory żywieniowe. Uzyskanie optymalnego stanu odżywienia wymaga często wdrożenia strategii interwencji dietetycznej, polegającej na zintensyfikowaniu podaży energii oraz substancji odżywczych w formach maksymalnie łatwoprzyswajalnych. W praktyce klinicznej stosuje się produkty o zwiększonej gęstości odżywczej, wysokoenergetyczne diety doustne lub – w razie trudności z przyjmowaniem pokarmów – żywienie dojelitowe czy parenteralne.

Podczas każdej konsultacji dietetycznej konieczna jest ocena masy ciała oraz oznaczenie wskaźnika BMI pacjenta, a przy podejrzeniu niedoborów laboratoryjna kontrola poziomu żelaza, witaminy B12, witaminy D, kwasu foliowego, magnezu, potasu i innych elektrolitów. Główne zalecenia to zwiększenie kaloryczności posiłków poprzez dodatek dobrej jakości tłuszczów roślinnych (olej rzepakowy, oliwa), stosowanie gęstych kasz i ryżu oraz wzbogacanie potraw o odżywcze dodatki – np. puree warzywne, masę jajeczną, serki homogenizowane czy mąkę ziemniaczaną. W uzasadnionych przypadkach wdraża się gotowe preparaty dla osób z niedoborami (tzw. suplementy diety klinicznej), które nie tylko uzupełniają substraty energetyczne, ale również zawierają witaminy i mikroelementy szczególnie narażone na ubytek.

Z punktu widzenia praktycznego ważne jest monitorowanie spożycia białka – przy niewydolności jelit to właśnie deficyt białka może prowadzić do zaniku masy mięśniowej i osłabienia odporności. Zalecane dzienne spożycie białka ustala się indywidualnie, zależnie od fazy choroby i stanu pacjenta, z reguły w przedziale 1,2-1,5 g/kg masy ciała. Uzupełnieniem interwencji dietetycznej może być farmakoterapia mająca na celu korektę niedoborów mikroelementów i witamin (np. doustne preparaty żelaza, iniekcje witaminy B12), jednak ich dobór powinien być ustalony pod kontrolą lekarza. Niezbędne jest także bieżące korygowanie jadłospisu w zależności od zmiany masy ciała oraz weryfikacja tolerancji produktów przez pacjenta.

Jak postępować w czasie zaostrzenia choroby, a jak podczas remisji?

W okresie zaostrzenia IBD zalecenia dietetyczne muszą być radykalnie restrykcyjne, by maksymalnie odciążyć przewód pokarmowy, ograniczyć stymulację mechaniczno-chemiczną oraz złagodzić objawy takie jak biegunki, bóle brzucha, krwawienia czy gorączka. W tym czasie wdraża się dietę o niskiej zawartości błonnika, bezlaktozową, nisko-tłuszczową oraz bogatą w łatwo przyswajalne węglowodany i chude białko. Posiłki powinny mieć płynną lub półpłynną konsystencję – sprawdzają się puree, musy, kisiele, zupy kremy, rozdrobnione białe pieczywo, kasze, chude mięso drobiowe gotowane w wodzie, ryby w galarecie czy gotowane jaja.

Kluczowe jest stopniowe wprowadzanie pokarmów, unikanie ostrych przypraw oraz potraw ciężkostrawnych. Biegunki i stany zapalne predysponują do odwodnienia i utraty cennych elektrolitów – niezbędne jest nawadnianie oraz w uzasadnionych przypadkach stosowanie doustnych płynów nawadniających. Szczególne miejsce zajmują specjalne kliniczne preparaty żywieniowe (ang. oral nutritional supplements), które dostarczają skoncentrowanych ilości energii i składników odżywczych w dobrze tolerowanej formie.

Po ustąpieniu ostrych objawów, w fazie remisji, dieta może być stopniowo rozszerzana. Pod kontrolą dietetyka wprowadza się stopniowo wybrane warzywa i owoce gotowane, produkty fermentowane (jogurt, kefir), pełnoziarniste pieczywo w niewielkich ilościach, a także niewielkie ilości tłuszczów roślinnych. Obserwuje się reakcję organizmu na nowe pokarmy, stale monitoruje ilość i konsystencję stolca, a przy pojawieniu się niepożądanych objawów wycofuje problematyczne produkty. Cały czas konieczna jest regularność i częstotliwość posiłków, a do pełnej diety powraca się wyłącznie w momencie pełnego osiągnięcia remisji oraz potwierdzenia tolerancji na nowe grupy żywności.

Czy suplementacja probiotykami i witaminami jest konieczna w IBD?

Jednym z najczęściej poruszanych zagadnień przez pacjentów z IBD jest zasadność stosowania suplementacji uzupełniającej dietę, zarówno w zakresie probiotyków, jak i witamin oraz mikroelementów. Współczesne badania i praktyka kliniczna wskazują, że choć podstawą terapii powinna być zbilansowana dieta, to w wielu przypadkach niezbędne jest uzupełnienie niedoborów poprzez suplementy lub leki dostępne na receptę.

Wielu pacjentów z IBD wykazuje niedobory witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) oraz rozpuszczalnych w wodzie (B12, kwas foliowy), przede wszystkim ze względu na zaburzenia wchłaniania oraz przewlekłe stany zapalne. Szczególnie ważna jest suplementacja witaminy D3 – jej niedobór nasila procesy zapalne i sprzyja rozwojowi osteoporozy, a optymalne dawki należy ustalać indywidualnie na podstawie oznaczeń poziomu 25(OH)D we krwi. Witamina B12 i kwas foliowy powinny być suplementowane zwłaszcza przy zajęciu końcowego odcinka jelita krętego lub po resekcjach jelitowych. Suplementacja żelaza, magnezu, potasu czy wapnia również powinna opierać się na analizie laboratoryjnej i uwzględniać indywidualne potrzeby chorego.

Probiotyki – szczególnie szczepy Lactobacillus i Bifidobacterium – są często zalecane jako wsparcie procesów odbudowy mikroflory, której zaburzenia są typowe w IBD i przekładają się na nasilanie objawów choroby oraz dyskomfort ze strony przewodu pokarmowego. Dobór konkretnego preparatu i długość suplementacji powinny być konsultowane z dietetykiem klinicznym lub lekarzem gastrologiem, ponieważ efektywność danej kuracji zależy od rodzaju IBD, fazy choroby oraz indywidualnej tolerancji. Suplementy nie mogą zastępować diety, a wyłącznie ją wspierać – priorytetem pozostaje nadal regularne spożywanie posiłków pełnowartościowych oraz dbałość o równowagę żywieniową we wszystkich aspektach.

Dostarczanie wszystkich niezbędnych składników diety, zarówno poprzez żywność, jak i uzupełnione suplementy, zwiększa szansę na uzyskanie trwałej remisji oraz poprawia jakość życia osób dotkniętych nieswoistymi zapaleniami jelit. Dlatego zaleca się, by każdą decyzję dotyczącą suplementacji podejmować w porozumieniu ze specjalistą, po uprzednim wykonaniu badań diagnostycznych oraz weryfikacji indywidualnych potrzeb chorego.

Właściwie zbilansowana dieta i kompleksowa opieka dietetyczna, dostosowana do przebiegu IBD, to nieodłączna część terapii i skuteczny sposób walki z objawami choroby. Współczesna dietetyka oferuje szerokie spektrum możliwości poprawy komfortu życia chorego, przywracając mu aktywność, dobre samopoczucie i zdrowie przewodu pokarmowego.